KABAK YETİŞTİRİCİLİĞİ

Kabak yetiştirilme mevsimleri ve değerlendirilme şekillerine göre özellikleri yönünden diğer sebzelerden önemli ölçüde farklılık gösteren bir yazlık sebzedir. Ülkemizde yazlık kabak üretimi son yıllarda örtü altında yapılan yetiştiricilik ile kış aylarıda dahil olmak üzere bütün yıl boyunca yapılmaktadır. Yıllık toplam kabak üretimimiz 400 – 500 bin ton civarındadır. Bu üretimin yaklaşık 400 bin tonunu yazlık kabak oluşturur. Üretilmekte olan kabaklar bütün yıl boyunca insan beslenmesinde kullanılır. Yazlık kabaklar değişik şekillerde yemeklik olarak, kışlık kabaklar ise genellikle kış aylarında tatlı ve böreklik olarak değerlendirilir. Ayrıca bu üretimin dışında büyük miktarda kabak çekirdeği üretimi yapılır. Kabak çekirdekleri çerez olarak geniş çapta kullanılır. İnsan beslenmesi yanında meyveleri ve çekirdekleri çok aranan aynı zamanda hayvan yemi olarak kullanılan bir sebzedir.
Kabakların orijinleri hakkında oldukça farklı görüşler vardır. Bazı araştırıcılar kabak türlerinin anavatanının Amerika olduğunu, bazılar ise Asya olduğunu iddia etmektedirler. Bu araştırıcılar Cucurbita pego L., ile Cucurbita moshata Poir’in orijinin Amerika, Cucurbita maxima Duch’ın ise Asya kökenli olduğunu bildirmektedirler.
Amerika kökenli kabakların yabani formlarına Florida ve Texas bölgelerinde rastlandığı , M.Ö. 2000-1500 yıllarından beri bu iki kabak türünün Amerika’da yetiştirildiği ve kullanıldığı birçok araştırıcı tarafından ifade edilmektedir.
Ülkemizde kabaklar yazlık, kışlık ve süs kabakları olarak gruplandırılmaktadır. Yazlık kabaklar içinde Sakız, Girit, Su ve Asma kabağı yer almaktadır. Kışlık kabaklar ise Bal, Kestane ve diğer iri kabaklardan oluşur. Süs kabakları dış ülkelerden getirilmiş olan Mis ve Parmak kabağı gibi çeşitlerdir. Bu sınıflandırmanın dışında kabaklar botanik özellikleri dikkate alınarak farklı şekillerde de tasnif edilmektedir.
2. Morfolojik Özellikleri
2.1. Kök

Kabak tek yıllık bir kültür sebzesidir. Genç dönemde kazık kök ve etrafında 4-6 adet arasında değişen oldukça yüzeysel olarak gelişen yan kökler bulunur. Zamanla yan kökler hızla büyüyerek saçaklanmış bir görünüm kazanır. Toprak yapısı ve bitkilerin gelişme durumuna bağlı olarak kökler 1-1.5 m yanlara doğru uzar. Köklerin %60-70’i toprağın 30 cm’lik derinliğinde bulunur. Kışlık kabaklardan Bal ve Kestane kabaklarının kökleri 1-1.5 m derinliğe kadar inebilir.
2.2. Gövde
Yazlık sakız ve girit kabak çeşitlerinde gövde dik ve yarı yatık olarak büyür. Bitki 50-100 cm’lik bir çap içinde toplu görünümdedir. Gövde otsu olmasına rağmen kuvvetlidir. Kesiti köşeli, başlangıçta yeşil iken zamanla açık yeşil hatta kahverengi bir görünüm alır. Gövde üzerinde sert dikenler ve tüyler bulunur. Yazlık kabaklarda ana gövdenin kolsuz ve kısa olması istenir. Bal ve Kestane kabaklarında gövde toprak üzerinde 4-6 adet yan dal meydana gelir. Yazlık kabaklar içerisinde kollu olarak gelişen formlara rastlansa da bu formlar ekonomik önem ifade etmez.
2.3. Yaprak

Yapraklar uzun bir sapla gövdeye bağlıdır. Yaprak saplarının üzeri boyuna çizgili, oluklu dikenli ve tüylüdür. Yaprak sapının orta kısmında derin bir kanal vardır. Yaprak sapının içi boş ve yuvarlaktır. Yapraklar oldukça büyük olup oval, beşgen ve kalp şeklindedir. Yapraklar parçalı ve dikenli olabilir. Yaprak kenarları dişlidir. Dişlerin ucu sivri veya küt olup küçükten büyüğe doğru bir değişim gösterir. Yaprak damarları alt kısımda belirgin olup yüzlerinde dikenler bulunur. Yaprakların alt ve üst yüzeyi tüylüdür. Yaprak rengi açık yeşilden koyu yeşile kadar değişir. Bazen yapraklar gri yeşil veya gümüşi yeşil alacalı renkte olabilirler
2.4. Çiçek

Kabaklarda çiçekler ana gövde üzerindeki yaprak koltuklarında meydana gelir. Hıyarlarda olduğu gibi çiçekleri monoecious (tek evcikli) yani erkek ve dişi çiçekler aynı bitki üzerinde fakat ayrı ayrı yerlerdedir. Erkek çiçeklerin sapları dişi çiçeklere oranla daha uzun ve incedir. Çiçekler yaprak koltuklarından tek veya 3-4 tanesi bir arada olacak şekilde gelişirler. Çiçeklerde çanak ve taç yapraklar dip kısımda birleşik uç kısımda beş parçalı ve uçları sivridir. Taç yapraklar perdeli yapıdadır. Çanak yapraklar yeşil taç yapraklar ise açık sarıdan koyu sarıya kadar değişen renklerdedir. Erkek çiçekte erkek organlar uzun sarı renklidir ve çiçek tozları birbirine yapışıktır. Dişi çiçek sapı kısa, kalın ve köşelidir. Sap üzerinde meyve taslağı bulunur. Meyve taslağının uç kısmında ise çiçek yaprakları (çanak + taç) bunların ortasında ise 3-5 parçalı tepecik yer alır.
Kabaklarda Monoecious çiçek formunun dışında hıyarlarda açıklanan Androecious, Andromonoecious, gynoecious, Gynomonoecious, Gynmonodioecious, Androdioecious ve Trimonoecious çiçek formlarına da rastlanır.
2.5. Meyve

Kabaklarda meyvelerin şekil, irilik, renk, dilimlik ve et karakterleri bakımından çeşitler arasında çok önemli farklılıklar vardır. Sakız ve Girit kabaklarının bulunduğu yazlık uzun çeşitlerde meyveler sebze olarak değerlendirildiği normal hasat devrelerinde 10-25 cm uzunlukta ve 3-10 cm çapındadır. Bu kabak çeşitleri tohumluğa bırakıldığında 30-50 cm uzunluğa 10-15 cm kadar çapa sahip olabilmektedirler.
Yaz kabakları içinde yer alan asma kabakları normal hasat devrelerinde 1-1.5 m uzunluğa ve 5-10 cm çapa ulaşırlar. Aynı şekilde yazlık kabaklar grubunda yer alan su kabakları çeşide göre sap tarafı dar ve uzunca, dip kısmı şişkin veya bazı çeşitlerde olduğu gibi koza şeklinde ortaları boğumlu olmak üzere 40-50 cm uzunluğunda ve 15-20 cm kadar kalınlıktadır. Yazlık kabak çeşitlerinin meyve rengi beyaz gri (sakız), sarı, turuncu, yeşil ve koyu yeşildir.
Kışlık bak kabakları uzun silindirik, yuvarlak, basık yuvarlak ve armut şekillerinde olabilir. Kabuk rengi sarı, turuncu, turuncu sarı ve turuncudur. Et rengi ise açık turuncudan koyu turuncuya kadar değişebilir. Kabuğu düz olanlar yanında oluklu ve dilimli olanlarda rastlanır. Ortalama meyve ağırlığı 5-60 kg arasındadır.
Bal ve kestane kabaklarında meyve sapı oldukça kalın odunsu ve köşelidir. Bazı meyvelerde sapın meyveye bağlandığı tarafta çukurluk meydana gelir.

Kabak tohumları çeşit karakterine göre beyaz, süt beyaz, gri beyaz, sarı beyaz, kahverengi, kırmızı kahverengi, kurşuni, bronz veya güneş yanığı esmer renkte olup dip kısımları hafif yuvarlak ve kökçüğün çıktığı uç kısmı sivridir. Yazlık çeşitlerin çekirdekleri, iri kışlık çeşitlerinkine nazaran daha küçük ve daha narin yapıdadır.
Sakız ve girit kabağı gibi yazlık kabakların tohumları genellikle beyazdır. Bin dane ağırlığı 200-400 gr arasındadır. Bir kg’da 2500-5000 adet tohum bulunur.
Bal kabaklarının tohumları beyaz ve kurşuni renklidir. Tohumlar yuvarlağa yakın ve kenarları belirgindir. Bin dane ağırlığı 400-500 gr’dır. Bir kg’da 2000-2500 adet tohum bulunur.
Kabak tohumları %98 oranında temiz, çimlenme oranı %90 civarında olmalıdır. Tohumlar çimlenme özelliğini normal koşullarda 5-10 yıla kadar muhafaza eder. Tohumlar 10 ?C den itibaren çimlenmeye başlar. Optimum çimlenme sıcaklığı 20-25 ?C’dir. Tohumlar 4-8 gün arasında çimlenirler. Çimlendirme denemeleri karanlık koşullarda yapılmalıdır.
4. Yetiştirilme istekleri
 

4.1. İklim isteği
Kabaklar gelişme denmelerinde ılıman çevre koşullarını, mahsule yatmal döneminde ise sıcağı seven bitkiler arasında yer alır. Sert iklimlerden hoşlanmaz. Soğuklardan çabuk zarar görür. Aynı şekilde aşırı sıcaklıklardan da hoşlanmaz. İlkbahar ve sonbahar devreleri arasında uygun şartlarda iyi gelişir. Ancak sıcak dönemlerde düzenli aralarla sulama yapılmalıdır. Sıcaklığın düşmesi veya artması bitkinin büyümesi ve gelişmesini yavaşlatır. 10 ?C’nin üzerindeki sıcaklıklarda iyi gelişir. Açık tarla yetiştiriciliğinde tohum ekimi son donlar geçtikten sonra ve toprak sıcaklığı 10 ?C’yi geçince yapılmalıdır.
Kabak ışıktan hoşlanan bir bitkidir. Gölgeli ve ağaç altlarında kabak yetiştiriciliği yapılmaz. Gölgeli yerlerde bitki hem narin bir yapı kazanır hemde bitki üzerinde dişi çiçek oluşturma ve meyve bağlama oranı azalır, verim düşer. Kabaklarda vegetasyon süresi yazlık çeşitlerde yaklaşık 100, kışlık çeşitlerde ise 180-200 gündür.
Uzun süreli kuraklık ve aşırı nem mantari hastalıkların yayılmasına neden olur. Bu nedenle yetiştirme dönemi ve yerinin çok iyi seçilmesi gerekir.
4.2. Toprak isteği

Kabaklar toprak isteği bakımında çok seçici olmamakla beraber çok ağır ve kumlu toprakları sevmez. Derin, geçirgen, su tutma kabiliyeti çok iyi organik ve mineral maddelerce zengin tınlı topraklarda en iyi mahsul ve tohum alınır. Kumlu topraklarda çiftlik gübresi ve ticaret gübresi kullanılarak kabak yetiştiriciliği yapılabilir. Bu topraklarda erkencilik sağlanır. Ancak istenilen miktarda ürün alınamaz. Toprak pH’sı 6-7 civarında olmalıdır.

Yazlık Sakız ve Girit kabaklarına en uygun hasat büyüklüğü çeşidin normal iriliğinin 1/3’ünü aldığı 10-25 cm uzunluğa ulaştığı zamandır. Aynı şekilde bu kabak çeşitleri süt olgunluğuna veya çiçeği burnunda tabir edilen, taç yaprakları meyve üzerinde iken de hasat edilir. Kabak içindeki çekirdekler belirginleşmeye başlamadan önce hasat yapılmalıdır. Turfanda kabak üretiminde kabak meyveleri küçük olarak hasat edilir. Bu şekilde ortalama meyve ağırlığı azalmasına karşın bitki başına meyve sayısının arttırılmasıyla bitki başına meyve verimi artırılmış olur. Hasat büyüklüğüne gelmiş olan yazlık kabak meyveleri sabah ve akşam saatlerinde meyvelerin sapı bıçakla veya makasla kesilerek hasat edilirler.
Hasat olgunluğuna gelmiş kışlık bal ve kestane kabakları bitki üzerinde yapraklar sararıp kuruyuncaya kadar bekletilir. Mevsim sonunda sonbaharın ilk donları başlamadan ve meyve üzerine kırağı düşmeden kabaklar toplanmalıdır.
Çerezlik kabak çekirdeği elde etmek amacıyla yazlık kabak yetiştiriciliği yapılıyorsa bunların üretimi ve hasadı bal ve kestane kabakları gibi yapılır.
Yazlık kabaklar piyasaya ambalaj içinde veya dökme olarak gönderiliği Erken dönemde hasat edilen yazlık kabaklar küçük oldukları için ambalaj içinde pazarlanmalıdır. Aksi taktirde meyvelerde zararlanmalar olur.
Kışlık bal ve kestane kabaklar piyasaya dökme olarak çıkartılır. Opazarda kesilerek parça halinde de satılabilir.
Yazlık Sakız ve Girit kabakları hasat sonrasında hemen pazara sevk edilmelidir. Bir haftalık bekleme süresi içinde su kaybetmemesi, pörsümemesi, ve tazeliğini koruması istenir. Havaların soğuk olduğu dönemde özel bir korumaya gerek yoktur. İlkbahar sonları, yaz ayları ve sonbahar başlangıcında serin bir yerde muhafaza edilebilirler.
Bal ve kestane kabakları ise kalın kabuklu ve sert etli olduklarından adi depolarda bile uzun süre muhafaza edilebilir. Sıcaklığın 10 ?C’nin altında kalması nemin %60-70 civarında olması halinde havalanabilir bir ortamda tek sıra halinde dizilmiş kabaklar 6 ay süre ile muhafaza edilebilirler.

Yazlık kabak çeşitlerinde ekolojik koşullar yetiştirme tekniği ve üretilen çeşidin özelliğine bağlı olarak bitki başına 2-4 kg ürün alınabilir. Dekardan 3-5 ton yazlık kabak hasat edilebilir.
Kışlık bal ve kestane kabaklarında ise verim daha yüksektir. Dekardan yaklaşık – ton arasında kabak ürünü hasat edilir.
8. Tohum Üretimi
Kışlık tohum üretimi tohumdan tohuma metodu ile yapılır. Tohum ekiminden tohum hasadına kadar bütün işler aynı yıl içerisinde tamamlanır.
Tohum üretimi amacıyla yapılan kabak yetiştiriciliği ana hatları ile piyasa için kabak yetiştiriciliğine çok benzer. Toprak hazırlığı, tohum ekimi ve bakım işleri piyasa için yapılan üretimde olduğu gibi yapılır. Ancak erkencilik söz konusu değildir. Bunun yanında farklı kabak çeşitleri ile yapılan tohumluk üretiminde çeşitler arasındaki izolasyon mesafesinin 1000 metreden az olmaması gerekir. Bakım işleri esnasında tohumluk özelliği göstermeyen bitkiler sökülüp atılmalıdır. Tohumluk bitkiler üzerindeki tohumluk olmayacak fazla meyveler uzaklaştırılmalıdır. Tohumluk meyvelerin istenilen şekilde gelişmeleri ve iyi tohum vermeleri maksadıyla her bitki üzerine belli sayıda tohumluk meyve bırakılmalı ve diğerleri koparılmalıdır. Bitkinin gelişme kuvvetine göre bitki başına 2 veya 4 adet meyve bırakılır.
Tohumluk kabak meyvelerinin hasadı çeşit ve şartlara bağlı olarak yaz sonları veya en geç sonbahar içerisinde soğuklar başlamadan yapılır. Yazlık kabakların hasadı Temmuz veya Ağustos ayı içinde kışlık kabaklarınki ise sonbaharda donlar başlamadan önce yapılır.
Kabaklarda tohum ayırma aşağıda verildiği gibi

Kuru tohum ayırma : Kabak meyveleri boylamasına kesilir tohumlar elle etli kısımlarından ayrılır. Daha sonra tohumlar bez veya kağıt üzerine serilerek açıkta güneşte kurumaya terk edilir. Tohumlar tamamen kuruduktan sonra bez ve kağıt üzerinden sıyrılarak toplanır. Elle avuç içerisinde ovalanarak kurumuş etli kısımlarından ayıklanmış olur. Tohum temizleme makinalarından geçirilerek tohumlar yabancı maddelerden ayıklanır.
Makina ile tohum ayırma : Bu yöntem yazlık kabak çeşitlerinde uygulanır. Çok basit makinalarla kabaklardaki tohumlar meyve etinden ayrılır, bez ve kağıt üzerinde kurutulduktan sonra temizlenir ve depolanır.
Fermantasyon ile tohum ayırma : Bu yöntem sadece yazlık kabak çeşitlerinde ender olarak kullanılır.
Ayırma yıkama ve kurutma işleminden sonra tohumlar yabancı maddelerden temizlenerek boylara ayrılır.
Kabaklarda tohum verimi ekolojik koşullar, ekim sıklığı ve çeşitlere bağlı olarak değişir. Tohum alma ve ayıklama usulleri de tohum verimi üzerine etkili olur.
Yazlık kabak çeşitlerinden ortalama olarak dekardan 40-50 kg, kışlık kabak çeşitlerinden ise 30-50 kg arasında tohum alınabilir